Glasnik Šumarskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci

Tradicionalna ekološka znanja u šumarstvu: Trendovi i izgledi

Toby Czarny — 2023-12-29

Koncept tradicionalnog ekološkog znanja (TEK) kao filozofije za korišćenje resursa je sve popularniji koncept u međunarodnom razvoju, iako ostaje uglavnom pogrešno shvaćen. U mnogim prethodnim školama mišljenja, TEK je često doživljavan kao skup specifičnih praksi popularnih među autohtonim zajednicama u vezi sa upravljanjem resursima. U savremenim državnim i naučnim okruženjima, ovi koncepti se odbacuju kao „primitivni“, nesposobni da obezbijede inovacije na planu korišćenja resursa i društveno-ekonomske situacije. Međutim, kako se globalizovano istraživanje i razvoj sve više interesuju za ovaj koncept, koncept tradicije u konceptu resursa dobija mnogo holističkiji značaj. U sektoru šumarstva, TEK kao globalni fenomen je neistražena tema. Cilj ovog istraživanja je popuniti ovu prazninu u znanju kroz sintezu literature koja istražuje TEK u kontekstu šumarstva. Kao prvo, studija istražuje kako TEK utiče na društvene, ekonomske i političke dimenzije savremenog šumarstva, a kao drugo, kako TEK percipiraju vladine i naučne zajednice, ispitujući uticaje ovog odnosa u savremenom kontekstu.

Za analizu je odabrano ukupno trideset šest istraživačkih radova objavljenih u periodu od 2007. do 2022. godine, od kojih su većina recenzirani članci u časopisima (30), kao i poglavlja u knjigama (3), akademske publikacije (2) i jedan rad sa konferencije. Specifični detalji u vezi sa ovim člancima navedeni su u Tabeli 1, uključujući: 1. Autor(e); 2. Ispitani region(i) sveta; 3. Razgovarano o sektoru šumarstva; 4. Ključni nalazi; 5. Izvor publikacije. Da bi se demonstrirala globalna širina ove pretrage literature, globalna distribucija identifikovanih radova prikazana je na Slici 2., koja označava konkretna istraživačka mjesta svih članaka na mapi svijeta. Svi recenzirani članci su morali da stave poseban fokus na lokalizovanu zajednicu ili etničku grupu koja se bavi šumarstvom, pri čemu se autori direktno pozivaju na tradicionalne kvalitete navedenih šumarskih praksi. Da bi se posebno analizirali odnosi TEK-a sa netradicionalnim izvorima upravljanja šumama (tj. državnim i naučnim upravljanjem), od pregledanih članaka se zahtijevalo da se napravi posebna distinkcija između ova dva izvora upravljanja.

Ogromna većina članaka ukazuje da TEK ima pozitivan efekat na polju društvenog razvoja. Mnogi od članaka navode ukrštanje kulturnih, vjerskih i duhovnih vrijednosti kao manifestaciju TEK-a u sektoru šumarstva, koje imaju i nastavljaju da pružaju zajednicama snažnu socio-ekonomsku osnovu (Allison, 2019; Baumflek et al., 2022; Goodness, 2022; Hoffman et al., 2022; Shav et al., 2021). Interakcije između TEK-a i političkog razvoja su raznovrsnije u literaturi, uglavnom vođene različitim stepenom hijerarhije u ispitivanim društvima. U nekim kontekstima, netradicionalne vlasti imaju veoma snažan uticaj na upravljanje šumama, pri čemu tradicionalne zajednice predstavljaju prijetnju širim socio-ekonomskim interesima (Genin & Simenel, 2011; Herrmann & Torri, 2009; Kpienbaareh et al., 2022). Međutim, drugi članci ukazuju na sinergijski odnos između političkog razvoja i TEK-a, otkrivajući da netradicionalne vlade mogu imati koristi od diverzifikacije svojih pristupa i aktera koji se koriste za izvršavanje planova upravljanja šumama (Frango & Minggu, 2019; Taremva et al., 2022). Slično političkom razvoju, ekonomski razvoj i TEK imaju složen odnos koji je pod velikim uticajem analiziranog konteksta. U člancima koji pronalaze pozitivnu vezu između ove dvije varijable, sektor šumarstva se u velikoj mjeri razvio i diverzifikovao, čime je TEK postao socio-ekonomska prednost (Amin & Kit Iok, 2022; Krause & Tilker, 2022). Međutim, mnoge studije daju mješovite rezultate između ovih varijabli zbog veoma rigidnih percepcija upravljanja šumama, stvarajući ekonomski rascjep između uočenih tradicionalnih i netradicionalnih dijelova društva (Allison, 2019; Coppini & Hermanin, 2007; Elbakidze & Angelstam, 2007) . Skoro svi radovi identifikuju TEK kao zanemaren od strane netradicionalnog rukovodstva šumarstva, sa mnogim identifikovanim specifičnim posljedicama kao rezultatom. Socio-ekonomska otuđenost TEK-a često ostavlja ruralne zajednice izolovanim od urbanih, što rezultira snažnom podjelom siromaštva i potencijalom za eksploataciju (Århem, 2022; Oguniiol et al., 2022; Tang & Gavin, 2010).

Na osnovu trendova u literaturi, utvrđeno je nekoliko važnih zaključaka iz ovog istraživanja. TEK ostaje neodvojiva komponenta međunarodnog razvoja, posebno u sektoru šumarstva. Sva društva imaju generacijski nasleđene tehnike na polju upravljanja resursima. Kada vlade i naučne zajednice ignorišu stvarnu vrednost koju ove prakse imaju u savremenom kontekstu, društva su isključena, a vrijedno znanje se rasipa. Buduća istraživanja treba usmjeriti prema istraživanju mehanizama specifičnih za kontekst koji dovodi do zanemarivanja TEK-a u glavnim šumarskim krugovima. Pored toga, razumevanje inovativnih načina na koje se TEK može inkorporirati u savremeno šumarstvo je ključno za rješavanje mnogih pitanja identifikovanih u ovoj sintezi istraživanja.

Upravljanje zaštićenim područjima: Studija slučaja za Javno preduzeće „Srbijašume”

Vladimir Vasić — 2023-12-29

Cilj ovog rada jeste da se izvrši analiza upravljanja zaštićenim područjima u Republici Srbiji, sa posebnim osvrtom na upravljanje zaštićenim područjima koja su poverena Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume”.

Srbija se odlikuje bogatom i raznovrsnom prirodnom baštinom koja se ogleda kroz širok spektar geološke, geomorfološke, pedološke, klimatske, hidrološke i biološke raznovrsnosti. Veliki broj i raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta, njihovih zajednica i ekosistema čine Srbiju „Evropom u malom” i jednim od centara evropske biološke raznovrsnosti. U cilju očuvanja i unapređenja prirodnih vrednosti posebni, pojedini delovi ili ekosistemi prirode, kao i vrste proglašavaju se za zaštićena prirodna dobra. Prema Zakonu o zaštiti prirode, zaštićena prirodna dobra u Srbiji su zaštićena područja, zaštićene vrste i pokretna zaštićena prirodna dokumenta. Prirodna dobra stavljaju se pod zaštitu aktom nadležnog organa: zakonom koji donosi Narodna skupština, uredbom Vlade Republike Srbije, rešenjem ili odlukom jedinice lokalne samouprave. Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” upravlja sa 54 zaštićena područja na površini 348 725 ha, što čini 51,4% ukupne površine zaštićenih područja u Srbiji (691 434 ha ili 7,81% površine Republike Srbije).

Očuvanje, zaštita i unapređivanje prirodnih vrednosti predstavlja deo strategije i jedan je od ključnih ciljeva u poslovnoj politici JP „Srbijašume”, jednog od vodećih preduzeća u upravljanju zaštićenim područjima. Od ukupne površine zaštićenih područja, u režimu zaštite I stepena je 9 446 ha (2,71%), u II stepenu zaštite je 64 679 ha (18,52%), a u III stepenu zaštite je 274 700 ha (78,77%).

Analiza kvaliteta primarne otvorenosti šuma: studija slučaja

Vladimir Petković — 2023-07-07

Kvalitet primarne otvorenosti šuma se može najbolje prikazati relativnom otvorenošću, odnosno procentom otvorene površine šuma u odnosu na ukupnu površinu. Površina otvorenog područja šuma predstavlja područje oko šumskih puteva koje karakteriše jednaka udaljenost njegovih granica od šumskih puteva. Površina otvorenog područja zavisi od njegove širine i dužine šumskih puteva. Širina otvorenog područja oko šumskih puteva zavisi od ciljane gustine šumskih puteva jer se na osnovu nje mogu izračunati prosječna ciljana geometrijska daljina privlačenja, koja se danas najčešće koristi kao širina, i ciljano rastojanje između šumskih puteva. Savremene informacione tehnologije, kao što je geografsko informacioni sistem (GIS), omogućavaju kvalitetnu prostornu i statističku analizu različite vrste podataka, čiji rezultat nije samo površina otvorenog područja šuma, nego i uvid u područja koja su nedovoljno otvorena. Raspored nedovoljno otvorenih površina šumskog područja je značajan za prostorno raspoređivanje novih trasa šumskih puteva. Istraživanje je izvršeno u području privredne jedinice (PJ) Prosara. Analizom digitalnog modela terena (DMTa) pomoću ESRI ArcGIS 10 programa, utvrđeno je da se radi o pretežno brdskom području. Trenutna gustina šumskih puteva iznosi 8,13 m/ha, a ciljana za terenske uslove predmetne PJ trebalo bi da bude 15,75 m/ha. Prema tome, prosječna ciljana geometrijska daljina privlačenja treba da iznosi 233,43 m, a ciljano rastojanje između šumskih puteva 635 m. Relativna otvorenost, određena za širinu otvorenog područja koja je jednaka dvostrukoj prosječnoj ciljanoj geometrijskoj daljini privlačenja od 466,86 m i ciljanom rastojanju između šumskih puteva, je nedovoljna i kreće se u prosjeku od 30 do 40% za postojeću mrežu šumskih puteva. Iz tog razloga, projektovano je 24,6 km novih šumskih puteva na digitalnoj karti sa izohipsama u područjima koja su nedovoljno otvorena. Time je dostignuta gustina šumskih puteva od 14,6 m/ha. Relativna otovrenost za nadograđenu mrežu šumskih puteva određena na osnovu širine otvorenog područja koja je jednaka dvostrukoj ciljanoj geometrijskoj daljini privlačenja je nedovoljna 53% ili jedva dobra 68% za ciljano rastojanje između šumskih puteva. Razlike koje se javljaju u relativnoj otvorenosti, odnosno površini šume koja je otvorena, mogu se objasniti neophodnošću primjene faktora privlačenja drveta kod redukovanja stvarne na geometrijsku daljinu privlačenja u brdsko- planinskim reljefnim uslovima sa promjenljivim nagibom terena. Iz tog razloga, primjena ova dva parametra zavisi od reljefnih uslova određenog područja.

Morfometrijske karakteristike listova Platanus × acerifolia (Aiton) Willd. u različitim uslovima urbanih sredina u Republici Srpskoj

Zorana Hrkić Ilić — 2023-12-29

U ovom radu smo istražili razlike u morfometrijskim karakterima liski javorolisnog platana, Platanus × acerifolia (Aiton) Willd., uzorkovanih u različitim uslovima urbanih sredina Banja Luke, Bijeljine, Prijedora, Doboja i Trebinja. Analiza izmjerenih parametara je pokazala da postoje statistički značajne razlike između uzoraka sakupljenih na različitim lokacijama, koje su najizraženije u uslovima Banja Luke i Prijedora. Najveće statistički značajne razlike između uzoraka su dobijene za sljedeće morfometrijske karaktere liske: maksimalna širina liske izmjerena pod pravim uglom u odnosu na centralni nerv (W), dužina liske (L), rastojanje lijevog bočnog nerva od centralnog nerva (WL) i rastojanje centralnog nerva od desnog ruba liske (X). Diskriminantna analiza je pokazala da se na osnovu morfometrijskih karaktera liske posebno izdvaja lokalitet Bijeljina, što je u skladu sa uticajem zagađenja vazuha u ovoj aglomeraciji na razvoj liske platana. Glavni cilj naših analiza bio je da ukažemo na značaj analize morfometrijskih karaktera liske drvenastih vrsta u različitim urbanim uslovima, što može biti koristan alat u praćenju stepena aerozagađenja. Dalja detaljna istraživanja koja bi obuhvatila detaljniju analizu anatomskih i morfofizioloških karaktera, ne samo platana, već i drugih drvenastih vrsta, poslužila bi u procjeni osjetljivih i otpornih vrsta na zagađenje gradskog vazduha. Podaci bi takođe poslužili za uspostavljanje baze podataka za razvoj rješenja na bazi prirode koja imaju ulogu u biomonitoringu zagađenja i održivom upravljanju urbanim sredinama.

Preživljavanje i odlike klonova iz familije Salicaceae za proizvodnju biomase u juvenilnoj fazi

Marin Minchev — 2023-07-07

Adaptibilnost tri klona iz familije Salicaceae selekcionisanih za proizvodnju biomase (Salix x 'Terra Nova', Populus x 'AF-18' and Populus x 'AF-8') testirani su u prvoj godini rasta u rasadniku i upoređeni sa klonom koji je namijenjen za proizvodnju drveta (Populus x 'I-214').

Eksperimentalni zasad uspostavljen je u aprilu 2020. godine sa reznicama na površini od 0,2 hektara na zemljištu koje se nalazi pored rijeke Dunav centralnom dijelu sjevernog dijela Bugarske. Izmjereni su glavni parametri razmjene gasova lišća, prirast prečnika, visina i visinski prirast, a na reprezentativnim induviduama praćen je normalizovani diferencijalni vegetacijski indeks. Analiziran je uticaj genotipa te su tražene korelacije sa glavnim klimatskim parametrima.

Klon vrbe pokazao je ranu kulminaciju prirasta i oštar pad rasta i vitalnosti pri zaustavljanju navodnjavanja. Navedeni klon vrbe imao je neto fotosintezu (8.312 ± 0.107 μmol (CO2)·m-2·s-1), nizak prirast biomase (0.098 ± 0.01 kg DM) i visoku stopu preživljavanja.

Za razliku od drugih genotipova topola, klon I-214 pokzao je brz rast na početku ljeta, visoku stopu transpiracije (1.222 ± 0.034 mmol (H2O)·m-2·s-1) i jaču zavisnost od količine vlage. Klonovi ‘AF-8’ i ‘AF-18’ imali su visoke stope fotosinteze (10.238 ± 0.231 i 11.480 ± 0.193 μmol (CO2)·m-2·s-1) i nisku transpiraciju (0.672 ± 0.024 i 0.682 ± 0.015 mmol (H2O)·m-2·s-1) a na njihov rast temperatura je pozitivno djelovala. Najveća efikasnost upotrebe vode registrovana je kod klonova topola. ‘AF-8’ genotip postigao je najveći prečnik i proizvedenu količinu biomase (0.194 ± 0.036 kg DM po biljci), dok je genotip ‘AF-18’ pokazao najbolji rast u visinu.